دکتر مجتبی مقصودی
ژورنالیسم علاوه بر شاخص‌های معمول، با 2 مؤلفه حرفه‌ای بودن و طیف وسیع و متنوع مخاطبان شناسایی می‌شود.
زمانی روزنامه‌نگاری، یک سویه، محدود و معطوف به انتشار مکتوب و زمانمند گزارش، اخبار و حوادث و تجزیه و تحلیل آنها بود و خصلت طبع و نشر و تعهد به دوره زمانی انتشار - اعم از روز، هفته و ماه- مبنای ارزیابی آن قلمداد می‌شد اما در حال حاضر با گسترش عرصه ژورنالیسم به رادیو، تلویزیون، شبکه‌های اینترنتی و وبلاگ‌ها طیف وسیعی از ژورنالیسم امکان ظهور و بروز یافته و در این میان، ژورنالیسم قومی همچون ژورنالیسم شهروندی، حرفه‌ای و فلسفی یا دیگر انواع آن یعنی سایبر ژورنالیسم، فتوژورنالیسم و ژورنالیسم تلویزیونی، با بهره‌گیری از ابزار و تفکیک‌های نوین به گردآوری، تجزیه و تحلیل و ارائه اخبار حوادث جاری، روزنامه‌ها و مسائل در اشکال و شیوه‌های خاص خود می‌پردازد. ژورنالیسم قومی نیز در میان دیگر انواع ژورنالیسم، ناظر بر تلاش مطبوعاتی- رسانه‌ای نخبگان فکری، سیاسی و فرهنگی گروه‌های اقلیت قومی است که با هدف اطلاع‌رسانی، تحلیل مسائل و تبیین رویدادها به ویژه تحکیم هویت و بنیان‌های گروهی، بیان مسائل و مشکلات خاص گروه و ایجاد تمرکز برای طرح تقاضاهای گروه، پا به عرصه وجود می‌گذارد و مهم‌ترین دغدغه و مرکز ثقل توجه این ژورنالیسم در ابعاد خبری، تحلیل، تفسیر، تبیین و تصویر مسائل خرد و کلان گروه قومی است. رشد و گسترش ژورنالیسم قومی در چند دهه اخیر و از جمله ژورنالیسم مجازی قومی، محصول انقلاب تکنولوژیک در عرصه‌های ارتباطی و اطلاع‌رسانی و کاهش هزینه‌های ارتباطی است که به رغم محدودیت‌های فراوان دولتی موفق به گسترش فعالیت‌های مطبوعاتی-رسانه‌ای شده است. فضای مساعد بین‌المللی و داخلی در یک دهه اخیر به ویژه حمایت جامعه بین‌المللی از امواج دموکراسی‌خواهی و دموکراسی‌سازی و تحولات نسبتا موفق منطقه‌ای در کنار تشدید محرومیت نسبی‌ای که از طریق ابزارهای نمایشی به‌ویژه فتو- سایبرژورنالیسم قومی بیش از گذشته جلوه و نمود یافته است و عملا طیف وسیعی از جمعیت گروه قومی اعم از باسواد، کم‌سواد و بی‌سواد را تحت تأثیر خود قرار داده است، ژورنالیسم قومی را وارد مرحله جدیدی از حیات خود ساخته و از فرصت‌های بی‌بدیلی برخوردار کرده است. در حال حاضر، حد و مرز ژورنالیسم قومی علاوه بر مطبوعات و رسانه‌های محلی، در مطبوعات دانشجویی، مطبوعات سراسری و حتی فراتر از آن رسانه‌ها و مطبوعات منطقه‌ای تجلی و گسترش یافته است. سایبرژورنالیسم مجازی نیز در خدمت ژورنالیسم قومی، عرصه گسترده‌تر و نامحدودتری را فراتر از ژورنالیسم سنتی فراروی نخبگان فکری، فرهنگی و سیاسی گروه‌های قومی گشوده است که امکان تطبیق، سازگاری و انعطاف نخبگان ژورنالیست و ژورنالیست‌های قومی را با محیط محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی فراهم ساخته است.
ژورنالیسم قومی؛ نقد بیرونی و درونی
ارزش‌گذاری ژورنالیسم و آثار ژورنالیستی کار ساده‌ای نیست و بسته به منظر، رویکرد و جایگاه افراد و نهادهای متفاوت می‌تواند ارزیابی شود. در حالی که جامعه علمی- دانشگاهی آثار و ادبیات ژورنالیستی را عامه‌پسند، غیرقابل اتکا و استناد می‌داند، توده‌ها از جذابیت‌های خبری، تحلیلی و بصری آن بهره‌مند هستند. به علاوه، چنان‌که نخبگان خارج از قدرت از ژورنالیسم به عنوان ابزار نظارتی- کنترلی و افشاگرانه یاد می‌کنند و خواستار حق دسترسی به اطلاعات دولتی، محرمانه ماندن منابع کسب اطلاعات و رعایت حق آزادی مطبوعات و رسانه‌ها به عنوان رکن چهارم دموکراسی‌اند، دولتمردان، نخبگان حاکم و مراجع قدرت یا نزدیک به قدرت از تعهد اخلاقی- سیاسی، رعایت خط قرمزها از سوی روزنامه‌نگاران و نظارت بر مطبوعات سخن به میان می‌آورند.
کار ویژه‌‌های ژورنالیسم قومی
به لحاظ محتوا و مضمون، ژورنالیسم قومی چند کار ویژه را توأما یا به صورت مجزا، اعلام شده و نشده پیگیری می‌کند. اولین کار ویژه ژورنالیسم قومی طرح تقاضاهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در قالب عکس، فیلم، خبر، گزارش، تحلیل و تفسیر و تبیین است؛ در عرصه فرهنگی تاکید بر آموزش زبان محلی، انتشار مطبوعات و رسانه‌های بومی، تاسیس دپارتمان‌های دانشگاهی و موسیقی محلی، نامگذاری فرزندان با فرهنگ و گویش قومی و در عرصه سیاسی تقاضای سهم بیشتر یا مناسب‌تر از قدرت سیاسی و مدیریت‌ها در سطوح ملی و محلی و به لحاظ اقتصادی، توسعه متعادل‌تر امکانات اقتصادی و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای و توسعه ناموزون.
دومین کار ویژه ژورنالیسم قومی تولید، بازتولید و توزیع مؤلفه‌های مستقل هویتی و برجسته‌سازی خرده‌فرهنگ‌های قومی درون جامعه ملی یا حتی سطح کشورهای منطقه است. برکشیدن تاریخ قومی، به‌کارگیری واژه‌ها و ادبیات خاص، متفاوت و تأکید بر برخی اصطلاحات، کلمات و مراسم و مناسک می‌تواند ضمن کارکردهای مثبت، به وجهی فاصله معناداری را در میان جامعه ملی ایجاد کند؛ هرچند برخی صاحب‌نظران، ژورنالیسم قومی را منحصرا تریبون طرح درخواست‌ها و مطالبات توده‌ها از زبان نخبگان می‌دانند که گاه این تقاضاها و افکار به صورت ابزاری و غیرواقعی ساخته و پرداخته و دستکاری می‌شوند.
در کنار «نقش مطالباتی» ژورنالیسم، فتوژورنالیسم و سایبرژورنالیسم قومی گاه نقش و کارکرد تهییجی – انگیزشی توده‌های قومی را بر عهده می‌گیرند و خود پیشتاز بسیج برای اقدام سیاسی می‌شوند.
سخن آخر
با توجه به طیف نیروها، محتوا و جهت‌گیری ژورنالیسم قومی، کارکردهای ژورنالیسم قومی می‌تواند متفاوت ارزیابی شود. در حالی که برخی ایران‌گرایان با سوءظن و تردید فراوان هرگونه فعالیت ژورنالیسم قومی را در انواع و اقسام مختلف آن موجب مرزبندی‌های ساختگی، دامن زدن به تقاضاهای غیرواقعی، تشدید سوءتفاهمات، جعل تاریخ و مخدوش ساختن پیشینه مشترک ملی می‌دانند که در طول یکصدساله اخیر بعضا مورد سوءاستفاده بیگانگان قرار گرفته است، برخی دیگر از عناصر واقع‌گرا، ضمن پذیرش تکثر فرهنگی – اجتماعی در سطح جهان و ایران، بستن باب ژورنالیسم قومی را جز ایجاد قهرمان‌پروری و زیرزمینی‌سازی یا مجازی‌سازی فعالیت آنها ندانسته و ضرورت توجه به بسترهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رشد و گسترش این پدیده را ضروری می‌دانند و مدیریت سیاسی کشور را مهم‌ترین عنصر کارساز در اداره جامعه چند قومی و تدبیر ژورنالیسم قومی ارزیابی می‌کنند. از این منظر، ایجاد فضای گفت‌وگو، مفاهمه، تساهل و مدارا مهم‌ترین بستر نزدیکی گروه‌های قومی در یک جامعه متکثر بوده و ژورنالیسم قومی می‌تواند با توجه به وجود مکانیزم‌های نظارتی و تعامل چند‌سویه با توده‌های قومی از یک سو و مراجع و منابع قدرت دولتی از سوی دیگر، در خدمت کاهش سوءتفاهمات موجود و اعتلای جامعه و زندگی بهتر برای آحاد مملکت باشد.
نظرات